ՄՏԱՎՈՐ ՀԵՏԱՄՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ Մտավոր հետամնաց են կոչվում այն երեխաները, որոնք ունեն գլխուղեղի օրգանական արատի հետևանքով առաջացած հոգեկան, հատկապես բարձրագույն իմացական գործընթացների (ակտիվ ընկալումներ, խոսքային տրամաբանական մտածողություն, կամածին հիշողություն, խոսք և այլն) կայուն խանգարում: Մտավոր հետամնաց երեխաներին բնորոշ է հուզական որտում ախտաբանական գծերի առկայությունը` բարձր բռնկություն կամ, ընդհակառակը անտարբերություն, հետաքրքրությունների ձևավորման և գործունեության սոցիալական մոտիվացիայի դժվարություններ: Բազմաթիվ մտավոր հետամնաց երեխաների շրջանում դիտվում են ֆիզիկական զարգացման խանգարումներ` դիսպլազիա, զանգի ձևի և վերջույթների չափերի աղավաղումներ, ընդհանուր,մանր և արտաբերական շարժումների խանգարումներ: Մտավոր հետամնացության այս և այլ բնութագիրներն էլ դրդում են առավել մեծ ուշադրություն դարձնել այդպիսի երեխաների զարգացմանը, դաստիարակությանը և անհրաժեշտ պայմանների ստեղծմանը: Ի տարբերություն հոգեկան հիվանդներ, մտավոր հետամնացների օրգանական արատը հնարավոր չէ լիովին վերացնել, այն միայն ի շնորհիվ ճիշտ հոգեբանամանկավարժական օգնության փոխհատուցվում է, որպեսզի ավելի հեշտ լինի նրանց ինտեգրացումը հասարակության մեջ: Մտավոր հետամնաց երեխաները ուշադրության և խնամքի կարիք ունեն: Որպեսզի օգնությունը ճիշտ իրականացվի, անհրաժեշտ է նրանց վիճակի վաղ ախտորոշում: Կարևոր է ոչ միայն արատի բնույթը, այլև բացահայտել նրա կառուցվածքը, նրա այն որոկական և քանակական բնութագիրները,որոնք կարող են հիմք հանդիսանալ երեխայի հատուկ հաստատություններ ընդունվելու և հետագա շտկողական աշխատանքի համար: Գոյություն ունեն հատուկ հաստատություններ (օժանդակ դպրոցներ, մանկապարտեզներ, սոցիալական ապահովության հատուկ հաստատություններ), որոնք զբաղվում են զարգացման թերություններ ունեցող երեխաների ուսուցմամբ և դաստիարակությամբ: Սակայն, բացի նման հաստատություններից,մեծ դեր ունի նաև շրջապատը, որը ևս մեծ ազդեցություն ունի այդպիսի երեխաների հոգեկան զարգացման վրա: Քանի որ գոյություն ունեն մտավոր հետամնացության տարբեր աստիճաններ (դեբիլություն,իմբեցիլություն,ապուշություն), որոնց ճիշտ ախտորոշումը որոշակի դժվարություն է ներկայացնում,գոյություն ունի հանձնաժողով, որը տարաբնույթ հետզոտությունների միջոցով որոշում է արատի բնույթը և էությունը: Մտավոր հետամնացության յուրաքանչյուր աստիճան ունի իր առանձնահատկությունները և տարբերությունները մյուսներից: Այդ տարբերությունները հիմնականում արտահայտվում են ֆիզիկական, հոգեկան և խոսքային առանձնահատկություններով: Այդ պատճառով այս երեխաների հետ աշխատելիս անհրաժեշտ է ոչ միայն արատաբանի,այլև հոգեբանի, օլիգոֆրենոմանկավարժի, բժշկի և լոգոպետի համագործակցությունը: ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ Մտավոր հետամնացությունը նկատվում եմ մանկության ընթացքում և ներառում է մտավոր ունակությունների, սոցիալական հմտությունների դեֆիցիտ՝ համեմատած հասակակիցների հետ: Թեթև մտավոր հետամնացության դեպքերում հաճախ չեն նկատվում որևէ ֆիզիկական նշաններ, չնայած կարող են լինել բնութագրող ֆիզիակական գծեր, երբ դրանք կապված են գենետիկական խանգարումների հետ (օրինակ՝ Դաունի համախտանիշ): Խանգարման աստիճանը դասակարգվում է յուրաքանչյուր մարդու մոտ բարդության աստիճանով: Որոշ վաղ նշաններ կարող են ներառել.  Զարգացման կամ շարժողական հմտությունների (նստել, քայլել) հապաղում,  Խոսքի դանդաղ ձևավորում կամ խոսքի և լեզվական հմտությունների հետ կապված շարունակական դժվարություններ,  Ինքնուրույնության և ինքնախնամքի հմտությունների հետ կապված դժվարություններ (օրինակ՝ հագնվելիս, լողանալիս և սնվելիս),  Խնդիրներ պլանավորելու և լուծելու դժվարություններ,  Վարքային և սոցիալական խնդիրներ,  Մտավոր աճելու անկարողություն,  Խնդիրներ դպրոցում.  Նոր իրավիճակներում հարմարման դժվարություններ,  Սոցիալական կանոնները հասկանալու և հետևելու դժվարություններ: Վաղ մանկությունում թույլ մտավոր հետամնացությունը (IQ 50–69) կարող է ակնհայտ չլինել կամ չնույնականացվել՝ մինչ երեխայի դպրոց գնալը: Անգամ, եթե նկատվում է ցածր առաջադիմություն, անհրաժեշտ է փորձագիտական գնահատում, որպեսզի տարբերակվի թույլ մտավոր հետամնացությունը կրթական հատուկ կամ հուզական/վարքային խանգարումներից: Թեթև մտավոր հետամնացություն ունեցող մարդիկ կարող են սովորել կարդալ և ունենալ մաթեմատիկական հմտություններ՝ մոտավոր 10-12 տարեկան երխաների մակարդակի: Նրանք կարող են խնամել իրենց և ունենալ գործնական հմտություններ, ինչպիսիք են՝ սննդի պատրաստումը կամ տեղային տրանսպորտից օգտվելը: Մտավոր հետամնացություն ունեցող շատ մարդիկ, դառնալով չափահաս, սովորում են ապրել անկախ և ունենալ վճարվող աշխատանք: Միջին մտավոր հետամնացությունը (IQ 35–49) դրսևորվում է կյանքի առաջին տարիներին: Խոսքի հապաղումը մտավոր հետամնացության առավել տարածված նշաններից է: Միջին մտավոր հետամնացություն ունեցող մարդիկ դպրոցում, տանը և հասարակությունում ունեն աջակցության կարիք: Նրանց ակադեմիական ներուժը սահմանափակ է, նրանք կարող են սովորել պարզ առողջապահական և պաշտպանական հմտություններ: Հասուն տարիքում կարող են ապրել իրենց ծնողների հետ, աջակցոեղ խմբերի տանը կամ լինել մասնակի անկախ: Ծանր (IQ 20–34) կամ խորը (IQ 19 կամ ցածր) մտավոր հետամնացություն ունեցող մարդիկ առավել ինտենսիվ աջակցության և հսկողության կարիք ունեն ամբողջ կյանքի ընթացքում: Մտավոր հետամնացությունը համարվում է խիստ կամ խորը, երբ մարդիկ չեն կարողանում ինքնուրույն հոգ տանել իրենց մասին: Ծանր մտավոր հետամնացություն ունեցող անձինք իրենց ֆիզիկական առողջության և ապահովության հարցերում ամբողջությամբ կախված են ուրիշներից, չնայած նրանք սահմանափակ կերպով ունակ են մասնակցելու այդ տեսակի որոշ գործունեությունների: ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ Մեկ երրորդից մեկ հինգերորդ դեպքերում երեխաների մոտ մտավոր հետամնացության պատճառը հայտնի չէ: Դեպքերի մոտ 5% ժառանգվում է ծնողներից: Գենետիկական արատները, որոնք առաջացնում են մտավոր հետամնացության, բայց չեն ժառանգվում կարող են ի հայտ գալ դժբախտ պատահարների կամ գենետիկական զարգացման մուտացիաների արդյունքում: Այդպիսի դեպքի օրինակ է լրացուցիչ 18-րդ քրոմոսոմի զարգացումը և Դաունի համախտանիշը, որն առավել տարածված գենետիկական պատճառ է: ԴիՋորջի համախտանիշն ու ֆետալ ալկոհոլային սպեկտրի խանգարումը երկու ամենատարածված պատճառներից են: Ինչևէ, կան նաև շատ այլ պատճռներ: Առավել տարածվածներն են.  Գենետիկական,  Պտղի ներարգանդային վնասումը ֆիզիկական (իոնացնող ճառագայթում), քիմիական կամ համաճարակային (ցիտոմեգալովիրուս, սիֆիլիս և այլն) նեյրոտոքսիկ գործոններով,  Էական թերհասություն,  Խանգարումներ ծննդաբերության ժամանամ (շնչահեղձություն, նորածինների ծննդաբերական վնասվածքներ),  Գլխուղեղի վնասվածքներ, գլխուղեղի հիպոքսիա, վարակներ, որոնք վնասում են կենտրոնական նյարդային համակարգը,  Անբարենպաստ ընտանիքների երեխաների մոտ կյանքի առաջին տարիներին մանկավարժական բարձիթողի վիճակ,  Անհայտ ծագման մտավոր հետամնացություն: ՕԼԻԳՐՈՖԵՆԻԱՅԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ Կա օլիգոֆրենիայի մի քանի դասակարգում: Ավանդաբար օլիգոֆրենիան դասակարգում են ըստ արտահայտվածության աստիճանի: Նաև կա այլընտրանք, որակական դասակարգում ըստ՝ Մարիա Պեբզների, կլինիկական-ֆիզիոլոգիական դասակարգում ըստ՝ Ս. Ս Մնուխինի և Դ. Ն. Իսաևի և առաջացման պատճառի ախտաբանական դասակարգում ըստ՝ Գ. Սուխարևայի: Աստիճաններ Միևնույն պատճառով խանգարման ծանրությունը կարող է տարբեր լինել: Այսօր ՀՄԴ10-ն առանձնացնում է մտավոր հետամնացության 4 աստիճաններ: Ըստ ավանդական դասակարգման գոյություն ունի նրա 3 աստիճաններ.  դեբիլ,  իմբեցիլՙ  ապուշ: «Դեբիլ», «իմբեցիլ» և «ապուշ» տերմիններն ամբողջությամբ հանված են ՀՄԴ-10-ից: Դա արված է նրա համար, որ դրանք դուրս են եկել խիստ բժշկական սահմաններից և ձեռք են բերել սոցիալական (բացասական) երանգ: Դրանց փոխարեն առաջարկվել է օգտագործել բացառապես չեզոք տերմիններ, որոնք քանակապես արտացոլում են մտավոր հետամնացության աստիճանը: Երբ մտավոր հետամնացության գնահատման աստիճանը դժվար է կամ անհնար (օրինակ՝ կուրության, խուլ համրության պատճառով) կիրառվում է F78 կատեգորիան. «մտավոր հետամնացության այլ ձևեր»: ՀԱՄԱՃԱՐԱԿԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Դժվար է տալ օլիգոֆրենիայի տարածվածության հստակ գնահատական՝ կապված ախտորոշման մոտեցումների տարբերությունների, հոգեկան անոմալիաների հանդեպ հասարակության հանդուրժողականության, բժշկական օգնության հասանելիության հետ: Արդյունաբերական զարգացում ունեցող երկրների մեծամասնությունում օլիգոֆրենիայի հաճախակիությունը հասնում է բնակչության 1 %-ի (0,39—2,7 %): Չափավոր, բարդ և խորը մտավոր հետամնացություն հետևվվում է 11,1—31,1 %-ի մոտ (1960—1970-ական թվականներ ԽՍՀՄ): Տղամարդկանց և կանանց հարաբերակցությունը տատանվում է 1,5:1 մինչև 2:1: ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ 1. Բաբախանյան Գ.Ս. Վարքի խանգարման առանձնահատկությունները մտավոր և ֆիզիկական խնդիրներ ունեցող երեխաների մոտ (Խարբերդի մասնագիտացված մանկատուն): 2. Катаева А.А., Стребелева Е.А. Дошкольная олигофренопедагогика: Учеб. для студ. высш. учеб, заведений. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001г. 3. Ковалёва Е.А. Задачи обучения учащихся вспомогательных школ сельскохозяйственному труду в связи с переходом на новые программы Дефектология. – 1986. 4. Мачихина В.Ф. Внеклассная воспитательная во вспомогательной школе-интернате. Под ред. В.П. Провоторова. - М.: "Просвещение", 1978г. 5. Медицинская генетика : Учебник для студ. мед. училищ и колледжей / Под ред. Н. П. Бочкова. - М. :, 2001г. 6. Мирский С.Л. Трудовая подготовка учащихся и выпускников вспомогательных школ в новых экономических условиях Дефектология. – 1994. 7. Назаровой Н. М. "Специальная педагогика", Москва, " ACADEMA", 2000. 8. Обучение и воспитание детей во вспомогательной школе: Пособие для учит. и студ. дефектолог. ф-тов пед. ин-тов / Под ред. В.В. Воронковой - М.: Школа - Пресс, 1994. 9. Пинский Б.И. Психологические особенности деятельности умственно отсталых школьников. Москва: Педагогика, 1962. 10. Пинский Б.И. Психология трудовой деятельности учащихся вспомогательной школы. -- М.: Педагогика, 1977. 11. Шевченко В. А.Генетика человека : учебник для вузов / Шевченко В. А., Топорнина Н. А., Стволинская Н. С. –М., 2002. Համացանց 1. https://hy.wikipedia.org/ 2. https://www.doctors.am/ 3. https://forum.armedu.am/